Kadmium
Kadmium (Cd) – D.İ.Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 48-ci element.
Bitkilərdə kadmiumun miqdarı quru qalığa görə 0,001%-dir, bitki hüceyrələrində kadmiumun miqdarı kütləcə 10–6 %-dır.
== Kadmium təbiətdə ==
Kadmium əsasən köklərdə daha az miqdarda isə gövdədə, qələmlərdə və yarpaqlarda əsasən damarlarında lokallaşır.
Mühitdə kadmiumun mqidarı kəskin artdıqca onun kökləridə qatılığı yer üstü kütlədə olduğundan bir neçə dəfə çox olur. Müəyyən edilmişdir ki, xlorofill kadmiumu bitki toxumalarında toplamaq qabiliyyətinə malikdir. Kadmiumun bitkilərdə miqdarı artıq olduqda aşağıdakı görünən simptomlar baş verir – yarpaqların xlorozu, onların kənarlarında qırmızı-qonur rəng, həmçinin böyümənin ləngiməsi və kök sisteminin zədələnməsi. Kadmiumun fitozəhərliliyi həmçinin fotosintezə ləngidici təsir, karbon qazının transpirasiyası və fiksə olunmasının pozulması, həmçinin hüceyrə membranlarının keçiriciliyini dəyişməsi ilə əlaqədardır. Kadmiumun bioloji reduksiyanın effektiv və spesifik inhibitorudur.
== Kadmiumun insan orqanizminə təsiri ==
Kadmium zəhərli metallara aiddir. Qida ilə orqanizmə daxil olan kadmiumun sorulması gedən nazik bağırsaqda orqanizmə daxil olan kadmiumun cəmi 5%-i adsorbsiya olunur.
Nikel
Nikel (Ni) – D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 28-ci elementi olub vacib ultramikroelementdir. Bitkilərdə orta hesabla kütləcə 0.00005% nikel olur. Bəzi bitkilər var ki, onlarda nikelin miqdarı kifayət qədər yüksəkdir. Bəzi bitkilər və mikroorqanizmlər nikelin "toplayıcılardır" və ətraf mühitə nəzərən min və hətta yüz min dəfələrlə çox nikelə malikdirlər. Çayda, kakaoda, kökdə, kahıda və s. nikel çox olur.
Hələ eramızdan 200 əsr əvvəl nikelin digər metallarla (mis, sink) əmələ gətirdiyi ərintilərdən müxtəlif metal əşyalar, sikkə ərintisi hazırlayırmışlar. Nikel 1751–ci ildə A. Kronsdent tərəfindən alınmışdır. Kimyəvi mexaniki və termik davamlığa malikdir, sənayedə, xüsusən metallurgiyada geniş istifadə olunur. Oksidləşmir, yaxşı cilalanır, bu səbəbdən metal əşyaların nikelləşdirilməsində tətbiq olunur.
Kadmium xlorid
Kadmium (II) xlorid (CdCl2) — qeyri-üzvi bir birləşmədir, kadmium metalının və xlorid turşusunun duzu, rəngsizkristallar, higroskopik, suda asanlıqla həll olunur,
kristallohidratlar əmələ gətirir.
== Fiziki xassələri ==
Kadmium (II) xlorid heksoqonal sistemin rəngsiz
kristallarını, fəza qrupunu R-3m, hüceyrə parametrlərini a = 0.385 nm, c = 1.746 nm, Z = 3 əmələ gətirir. Sulu məhlulları hidrolizə görə turş reaksiya yaradır. Metalik kadmium(6000C-də kadmiumun~ 15%) kadmium xloridin ərintisində həll olunur.
== Alınması ==
Metalik kadmiumun xlorid turşusunda həll edilməsi nəticəsində almaq olur:
C
d
+
2
H
C
l
→
τ
C
d
C
l
2
+
H
2
↑
{\displaystyle {\mathsf {Cd+2HCl\ {\xrightarrow {\tau }}\ CdCl_{2}+H_{2}\uparrow }}}
Kadmium oksidin xlorid turşusunda həll edilməsi:
C
d
O
+
2
H
C
l
→
C
d
C
l
2
+
H
2
O
{\displaystyle {\mathsf {CdO+2HCl\ {\xrightarrow {}}\ CdCl_{2}+H_{2}O}}}
Sadə maddələr arasındakı reaksiya nəticəsində:
C
d
+
C
l
2
→
450
−
500
o
C
C
d
C
l
2
{\displaystyle {\mathsf {Cd+Cl_{2}\ {\xrightarrow {450-500^{o}C}}\ CdCl_{2}}}}
Kadmium oksidin və xlor qazı ilə reaksiyası nəticəsində:
2
C
d
O
+
2
C
l
2
→
500
−
600
o
C
2
C
d
C
l
2
+
O
2
{\displaystyle {\mathsf {2CdO+2Cl_{2}\ {\xrightarrow {500-600^{o}C}}\ 2CdCl_{2}+O_{2}}}}
== Kimyəvi xassələri ==
Kristallohidratların qızdırılması nəticəsində susuz duzları alınır:
C
d
C
l
2
⋅
2
,
5
H
2
O
→
120
−
170
o
C
C
d
C
l
2
+
2
,
5
H
2
O
{\displaystyle {\mathsf {CdCl_{2}\cdot 2,5H_{2}O\ {\xrightarrow {120-170^{o}C}}\ CdCl_{2}+2,5H_{2}O}}}
Hidrogen xloridlə və qələvi metal xloridlərlə kompleks yaradır:
C
d
C
l
2
+
2
H
C
l
→
H
2
[
C
d
C
l
4
]
{\displaystyle {\mathsf {CdCl_{2}+2HCl\ {\xrightarrow {}}\ H_{2}[CdCl_{4}]}}}
C
d
C
l
2
+
2
K
C
l
→
K
2
[
C
d
C
l
4
]
↓
{\displaystyle {\mathsf {CdCl_{2}+2KCl\ {\xrightarrow {}}\ K_{2}[CdCl_{4}]\downarrow }}}
Qaynar qatı sulfat turşusu ilə reaksiyaya daxil olur:
C
d
C
l
2
+
H
2
S
O
4
→
100
o
C
C
d
S
O
4
+
2
H
C
l
↑
{\displaystyle {\mathsf {CdCl_{2}+H_{2}SO_{4}\ {\xrightarrow {100^{o}C}}\ CdSO_{4}+2HCl\uparrow }}}
Qələvilərlə reksiyaya daxil olur:
C
d
C
l
2
+
2
N
a
O
H
→
C
d
(
O
H
)
2
+
2
N
a
C
l
{\displaystyle {\mathsf {CdCl_{2}+2NaOH\ {\xrightarrow {}}\ Cd(OH)_{2}+2NaCl}}}
== Tədqiqi ==
Fotoreagentlərdə.
Qalvanik elementlərdə elektrolitin tərkib hissəsi kimi.
Üzvi sintezdə katalizator kimi.
Sənayedə günəş panellərinin istehzalı zamanı.
== İstinadlar ==
Справочник химика / Редкол.: Никольский Б.П. и др.. — 2-е изд., испр.
Nikel asetat
Nikel(II)asetat — Ni(CH3COO)2 – sirkə turşusunun nikel duzudur.
Nikel(II)asetat – yaşıl rəngli kristalik maddədir, suda həll olur, kristallohidrat əmələ gətirir.
Sirkə turşusunun nikel hidroksidə təsirindən
N
i
(
O
H
)
2
+
2
C
H
3
C
O
O
H
→
N
i
(
C
H
3
C
O
O
)
2
+
2
H
2
O
{\displaystyle {\mathsf {Ni(OH)_{2}+2CH_{3}COOH\ {\xrightarrow {}}\ Ni(CH_{3}COO)_{2}+2H_{2}O}}}
Sirkə turşusunun nikel karbonata təsirindən
N
i
C
O
3
+
2
C
H
3
C
O
O
H
→
N
i
(
C
H
3
C
O
O
)
2
+
C
O
2
+
H
2
O
{\displaystyle {\mathsf {NiCO_{3}+2CH_{3}COOH\ {\xrightarrow {}}\ Ni(CH_{3}COO)_{2}+CO_{2}+H_{2}O}}}
Nikel asetat qızdırdıqda hidroliz prosesi baş verir
N
i
(
C
H
3
C
O
O
)
2
+
H
2
O
→
100
o
C
N
i
(
O
H
)
2
↓
+
2
C
H
3
C
O
O
H
{\displaystyle {\mathsf {Ni(CH_{3}COO)_{2}+H_{2}O\ {\xrightarrow {100^{o}C}}\ Ni(OH)_{2}\downarrow +2CH_{3}COOH}}}
Справочник химика / Редкол.: Никольский Б.П. и др.. — 3-е изд., испр. — Л.: Химия, 1971. — Т. 2. — 1168 с.
Kadmium(II)xlorid
Kadmium (II) xlorid (CdCl2) — qeyri-üzvi bir birləşmədir, kadmium metalının və xlorid turşusunun duzu, rəngsizkristallar, higroskopik, suda asanlıqla həll olunur,
kristallohidratlar əmələ gətirir.
== Fiziki xassələri ==
Kadmium (II) xlorid heksoqonal sistemin rəngsiz
kristallarını, fəza qrupunu R-3m, hüceyrə parametrlərini a = 0.385 nm, c = 1.746 nm, Z = 3 əmələ gətirir. Sulu məhlulları hidrolizə görə turş reaksiya yaradır. Metalik kadmium(6000C-də kadmiumun~ 15%) kadmium xloridin ərintisində həll olunur.
== Alınması ==
Metalik kadmiumun xlorid turşusunda həll edilməsi nəticəsində almaq olur:
C
d
+
2
H
C
l
→
τ
C
d
C
l
2
+
H
2
↑
{\displaystyle {\mathsf {Cd+2HCl\ {\xrightarrow {\tau }}\ CdCl_{2}+H_{2}\uparrow }}}
Kadmium oksidin xlorid turşusunda həll edilməsi:
C
d
O
+
2
H
C
l
→
C
d
C
l
2
+
H
2
O
{\displaystyle {\mathsf {CdO+2HCl\ {\xrightarrow {}}\ CdCl_{2}+H_{2}O}}}
Sadə maddələr arasındakı reaksiya nəticəsində:
C
d
+
C
l
2
→
450
−
500
o
C
C
d
C
l
2
{\displaystyle {\mathsf {Cd+Cl_{2}\ {\xrightarrow {450-500^{o}C}}\ CdCl_{2}}}}
Kadmium oksidin və xlor qazı ilə reaksiyası nəticəsində:
2
C
d
O
+
2
C
l
2
→
500
−
600
o
C
2
C
d
C
l
2
+
O
2
{\displaystyle {\mathsf {2CdO+2Cl_{2}\ {\xrightarrow {500-600^{o}C}}\ 2CdCl_{2}+O_{2}}}}
== Kimyəvi xassələri ==
Kristallohidratların qızdırılması nəticəsində susuz duzları alınır:
C
d
C
l
2
⋅
2
,
5
H
2
O
→
120
−
170
o
C
C
d
C
l
2
+
2
,
5
H
2
O
{\displaystyle {\mathsf {CdCl_{2}\cdot 2,5H_{2}O\ {\xrightarrow {120-170^{o}C}}\ CdCl_{2}+2,5H_{2}O}}}
Hidrogen xloridlə və qələvi metal xloridlərlə kompleks yaradır:
C
d
C
l
2
+
2
H
C
l
→
H
2
[
C
d
C
l
4
]
{\displaystyle {\mathsf {CdCl_{2}+2HCl\ {\xrightarrow {}}\ H_{2}[CdCl_{4}]}}}
C
d
C
l
2
+
2
K
C
l
→
K
2
[
C
d
C
l
4
]
↓
{\displaystyle {\mathsf {CdCl_{2}+2KCl\ {\xrightarrow {}}\ K_{2}[CdCl_{4}]\downarrow }}}
Qaynar qatı sulfat turşusu ilə reaksiyaya daxil olur:
C
d
C
l
2
+
H
2
S
O
4
→
100
o
C
C
d
S
O
4
+
2
H
C
l
↑
{\displaystyle {\mathsf {CdCl_{2}+H_{2}SO_{4}\ {\xrightarrow {100^{o}C}}\ CdSO_{4}+2HCl\uparrow }}}
Qələvilərlə reksiyaya daxil olur:
C
d
C
l
2
+
2
N
a
O
H
→
C
d
(
O
H
)
2
+
2
N
a
C
l
{\displaystyle {\mathsf {CdCl_{2}+2NaOH\ {\xrightarrow {}}\ Cd(OH)_{2}+2NaCl}}}
== Tədqiqi ==
Fotoreagentlərdə.
Qalvanik elementlərdə elektrolitin tərkib hissəsi kimi.
Üzvi sintezdə katalizator kimi.
Sənayedə günəş panellərinin istehzalı zamanı.
== İstinadlar ==
Справочник химика / Редкол.: Никольский Б.П. и др.. — 2-е изд., испр.
Mis-nikel xəlitəsi
Mis-nikel xəlitəsi — mis əsaslı xəlitə, onun əsas aşqar vurma elementi nikeldir. Mis və nikelin qarışdırılması nəticəsində yaranan xəlitə korroziyaya qarşı davamlılığı güclənir, elektrik müqaviməti və möhkəmlik isə artır. Mis-nikel xəlitəsi əsasən elektrotexnika və konstruksiya tipli olur.
Konstruksiya xəlitəsi korroziyaya qarşı yüksək dərəcədə davamlıdır. Konstruksiya tipli mis-nikel xəlitəsinə neyzilber və melxior aiddirlər.
Melxior nikellə misdən alınan, bəzən dəmir və manqan da əlavə olunaraq hazırlanan gümüşəoxşar ərintidir. Adətən melxiorun tərkibinə 5–30 % nikel, ≤0,8 % dəmir və ≤1 % daxil olur, qalanın hamısı misdən ibarətdir.
Neyzilber 5–35 % nikeldən və 13–45 % manqandan ibarət mis xəlitəsi.
Bu tip xəlitəyə yüksək elektrik müqavimət və elektriki cərəyanla hərəkət etdirən qüvvə xasdır, kopel və konstantan bu növə aiddir.
Konstantan nikel (39–41 %) və manqan (1–2 %) əlavə olunmuş termostabil mis əsaslı (təxminən 59 %) xəlitədir.
Nikel əsaslı ərintilər
Ni-Co ərintiləri, maqnit xüsusiyyətlərinin, sərtliyinin, aşınmaya və korroziyaya davamlılığının yüksək olması səbəbindən geniş tətbiq olunurlar. Bu ərintilərin müstəsna maqnit xüsusiyyətləri onlardan mikroelektromexaniki sistemlərdə sərt maqnit daşıyıcısı kimi istifadə etməyə imkan verir. Bundan əlavə, ölkə iqtisadiyyatını ekoloji cəhətdən təmiz və davamlı hidrogen energetikası ilə təmin etmək məqsədilə, suyun elektrokimyəvi parçalanması prosesində qiymətli metallardan hazırlanan elektrodları əvəz etmək və hidrogenin istehsalı prosesinin maya dəyərinin azaldılması üçün yüksək elektrokatalitik aktivliyə malik yeni elektrodların hazırlanması vacibdir. Elektrokatalitik xüsusiyyətlərə, mikrosərtlik və aşınmaya davamlılığa malik nazik Co-Ni ərintilərinin elektrokimyəvi üsulla sintezi hidrogen istehsalının maya dəyərini əhəmiyyətli dərəcədə azaldacaqdır. Ni-Co ərintiləri bir sıra davamlı, bərk məhlullar əmələ gətirdiyinə görə, müxtəlif tərkibi intervallarında onların elektrokatalitik xüsusiyyətlərini öyrənmək mümkündür.
Müxtəlif ferromaqnit materialları arasında kobalt-nikel (CoNi) təkmilləşmiş maqnit və katalitik xüsusiyyətləri, eləcə də ayrıca Co nanoməftilləri ilə müqayisədə daha yaxşı mexaniki xüsusiyyətləri sayəsində əhəmiyyətli bir ərinti hesab olunur. Mükəmməl maqnit xüsusiyyətləri, sərtliyi, aşınmaya və korroziyaya davamlılığı sayəsində Ni-Co ərintiləri tədqiqatçılar üçün böyük maraq doğurur. Bu ərintilərin müstəsna maqnit xüsusiyyətləri onları mikroelektromexaniki sistemlərdə sərt maqnit daşıyıcısı kimi istifadə etməyə imkan verir.
Nikel əsaslı ərintilər
Ni-Co ərintiləri, maqnit xüsusiyyətlərinin, sərtliyinin, aşınmaya və korroziyaya davamlılığının yüksək olması səbəbindən geniş tətbiq olunurlar. Bu ərintilərin müstəsna maqnit xüsusiyyətləri onlardan mikroelektromexaniki sistemlərdə sərt maqnit daşıyıcısı kimi istifadə etməyə imkan verir.
Nikel (II) nitrat
Nikel (II) nitrat — kimyəvi formulu Ni(NO3)2 olan qeyri-üzvi birləşmədir, nikel və nitrat turşusunun duzudur. Kristallhidratlar əmələ qətirir.
Nikel (II) nitrat suda, asetonitrildə və dimetilsulfoksiddə yaxşı həll olan açıq — yaşıl kristallar əmələ gətirir. Ni(NO3)2•nH2O tərkibli kristalhidratlar əmələ gətirir, burada n = 2, 4, 6 və 9-dur. Ən sabit kristalhidrat Ni(NO3)2•6 H2O, [Ni(H2O)6](NO3)2 quruluşuna malikdir – və bu kristalhidratdakı nikel ionu altı su molekulu ilə əhatə olunur və nitrat ionları ilə birbaşa kimyəvi rabitəsi yoxdur.
1. Nikel və ya nikel(II) oksidin durulaşdırılmış azot turşusunda həll edilməsi nəticəsində almaq olar:
3
Ni
+
8
HNO
3
⟶
3
Ni
(
NO
3
)
2
+
2
NO
↑
+
4
H
2
O
,
{\displaystyle {\ce {3Ni + 8HNO3 -> 3Ni(NO3)2 + 2NO ^ + 4H2O,}}}
NiO
+
2
HNO
3
⟶
Ni
(
NO
3
)
2
+
H
2
O
{\displaystyle {\ce {NiO + 2HNO3 -> Ni(NO3)2 + H2O}}}
2. Nikel (II) xloridin isti nitrat turşusunda həll edilməsi nəticəsində:
3
NiCl
2
+
8
HNO
3
→
100
o
C
3
Ni
(
NO
3
)
2
+
3
Cl
2
↑
+
2
NO
↑
+
4
H
2
O
⋅
{\displaystyle {\ce {3NiCl2 + 8HNO3 ->[100^oC] 3Ni(NO3)2 + 3Cl2 ^ + 2NO ^ + 4H2O.}}}
1. Susuz duz qızdırıldıqda parçalanır:
2
Ni
(
NO
3
)
2
→
500
o
C
2
NiO
+
4
NO
2
+
O
2
,
{\displaystyle {\ce {2Ni(NO3)2 ->[500^oC] 2NiO + 4NO2 + O2,}}}
Ni
(
NO
3
)
2
→
150
o
C
,
v
a
c
u
u
m
Ni
(
NO
2
)
2
+
O
2
⋅
{\displaystyle {\ce {Ni(NO3)2 ->[150^oC, vacuum] Ni(NO2)2 + O2.}}}
2. Qələvi metal hidroksidləri ilə reaksiyaya daxil olur və nəticədə zümrüd – yaşılı rənqdə nikel(II) hidroksid alınır:
Ni
(
NO
3
)
2
+
2
NaOH
⟶
Ni
(
OH
)
2
↓
+
2
NaNO
3
⋅
{\displaystyle {\ce {Ni(NO3)2 + 2NaOH -> Ni(OH)2 v + 2NaNO3.}}}
3. Əks halda, reaksiya ammonyakın sulu məhlulları ilə gedir, durulaşdırılmış məhlul ilə əsası nikel nitrat alınır:
Ni
(
NO
3
)
2
+
NH
3
⋅
H
2
O
⟶
Ni
(
NO
3
)
(
OH
)
↓
+
2
NH
4
NO
3
,
{\displaystyle {\ce {Ni(NO3)2 + NH3.H2O -> Ni(NO3)(OH) v + 2NH4NO3,}}}
və qatı amonyak məhlulu ilə:
Ni
(
NO
3
)
2
+
6
(
NH
3
⋅
H
2
O
)
⟶
[
Ni
(
NH
3
)
6
]
(
NO
3
)
2
+
6
H
2
O
⋅
{\displaystyle {\ce {Ni(NO3)2 + 6(NH3.H2O)-> [Ni(NH3)6](NO3)2 + 6H2O.}}}
4. Güclü oksidləşdirici maddələrlə reaksiyaya daxil olduqda, zəif reduksiyaedicidir:
2
Ni
(
NO
3
)
2
+
Cl
2
+
6
NaOH
⟶
2
NiO
(
OH
)
↓
+
2
NaCl
+
4
NaNO
3
+
2
H
2
O
⋅
{\displaystyle {\ce {2Ni(NO3)2 + Cl2 + 6NaOH -> 2NiO(OH) v + 2NaCl + 4NaNO3 + 2H2O.}}}
Bütün nitratlar kimi, oksidləşdirici maddədir və üzvi maddələrlə yanan qarışıqlar əmələ gətirir. Maddənin tozu gözləri və selikli qişanı qıcıqlandırır və allergik reaksiyalara səbəb ola bilər. Daxilə düşsə ÖD 50 siçovullar üçün 1620 mq/kq. Suda yaşayan orqanizmlər üçün zəhərlidir. Kanserogendir.